1) Yapısal Kapanlar : Bunlar kıvrımlanma, faylanma veya her ikisinin birlikte bulunduğu ve tektonik (yapısal) olaylar sonucu meydana gelen kapanlardır. Bu kapanlar yeryüzünde arayıp bulmak oldukça kolaydır. Çünkü tektonik olaylar genellikle tabaka serilerini yeryüzünden yerin derinliklerine kadar etkileyebilmektedir. Bu tip kapanlarda üç bruba ayrılmaktadır.
a) Kıvrımlanma Kapanları : Bu tip kapanlar, tabakaların kıvrımlanması ile oluşan yapılardır. Tabakaların yüzeyden başlayarak yerin derinliklerine kadar kıvrımlanmalarını sağlayan kuvvetlerin başında yan basınçlar, sıkışma, yatay sıkışma, gömülü tuz domlarının varlıüı gelmektedir. Bu kuvvetler yerin altında bulunan hazne kayaçları da etkileyerek kıvrımlanmalarını sağlarlar. Bu kıvrımlı yapınının şekli az çok yuvarlak olan bu kubbe ile iki kanatlı antiklanale kadar değişik şekillerde olabilir. Tamamen veya büyük ölçüde kıvrımlanmalardan meydana gelen yapısal kapanlar çok değişik şekillerde bulunabilirler. Antiklinal ve senklinal adı verilen büyük ölçekli bu kıvrımların çok değişik şekil ve tipları vardır. Bu antiklinallerin başlıca tipleri simetrik,disasimetrik,diksimetrik,eğik asimetrik,eğik simetrik ve antiklinoryumdur. Kıvrımlı bir yapının petrol birikimi açısından iki önemli özelliği vardır. Bunlar ;
- Yapısal Kapanış : Petrol veya gaza bağlı olmayan kapanıştır. Değeri yapısal haritalardan elde edilir. Bir kapanın tepe noktası ile kendi üzerine kapanan en alt yükseklik eğrisi arasındaki farka eşittir.
- Pratik Kapanış : Rezervuarlar için esas olan kapanıştır. Değeri rezervuarların tepe noktası ile su-petrol veya su-gaz arasındaki kot farkına eşittir.
b) Fay Kapanları : Yerkabuğunda meydana gelen kayma ve yer değiştirme hareketlerine fay denir.Faylanma sonucunda petrolün birikebileceği kapanlar oluşabilir.
Yüzeyde ve derinde yapı değişikliği oluşturan nedenler
Yeryüzünde gözlenen bazı yapılar yer altında olmayabilir veta yüzeyde gözlenmeyen bazı yapılar yer altında bulunabilir.Bu farklı durumlar ancak sismik etütlerle anlaşılabilir.Yüzeyde ve derinde yapı değişikliği oluşturan bir çok neden vardır. Bunların en önemlileri şunlardır .
1) Asimetrik Kıvrımlanma : Asimetrik kıvrımlarda, kıvrım ekseni yeryüzünden yerin derinliklerine giderken kayma gösterebilir.Dolayısıyla kıvrımın derindeki ekseni düşeyden atılmış olur.
2) Bindirme Fayları Altında Kalmış Yapılar : Bindirme fayları, alttakı yapılar gizleyebilir.
3) Uyumsuzluk Yüzeyleri altında Kalmış Yapılar : Gömülü bir diskordans yüzeyi altında kalmış kıvrımlanma veya faylanma gibi yapılar yüzeyden görünmezler ve jeofizik yöntemler ile bulunabilir.
4) Kıvrımlanma Tekrarı : Bazı tabakalar jeolojik deviler boyunca birkaç kez kıvrımlanma olaylarına uğrarmış ve bugünkü şekillerini almışlardır. Derinlerde kalmış böyle kıvrım, yüzeyde oluşan daha genç kıvrımlara göre daha çok kıvrımlanmış olabilir.
5) Paralel Kıvrımlanma : Özellikle killi tabakalarda görülen paralel kıvrımlanma olayında kıvrımlanan tabakaların kalınlıkları derinlere doğru değişmediğinden , derinlikteki kıvrım şekli yüzeydekinden çok farklıdır. Kıvrımlanma derine doğru daralır.
6) Diyapirik Kıvrımlanma : Bir Bir kıvrımı meydana getiren hazne kayanın üstünde veya altına kıvrımlanmaya uygun olmayan tabakalar bulunduğu zaman , her iki çeşit tabakanın meydana getirecekleri kıvrım ve yapı şekilleri değişik olacaktır.
7) Gömülü Tepeler : Bazen eski bir antiklinal veya tepenin üstüne yani tabakaların gelmesi ile yenilerin bir kıvrım oluşturdukları görülmektedir. Bu gibi durumlarda eski formasyonlarla yeni formasyonlar arasında uymsuzluk yüzeyleri mevcuttur.
- Normal Fay Kapanları : Normal faylanmaya bağlı olarak kapanlar meydana gelebilir. Meydana gelen bu kapan ya kivisli, ya iki fayın kesişmesi veya da bir çok fayın kesişmesi sonucu oluşur. Faylanma çoğunlukla bir sahayı ayrı ayrı bölgelere ayırabilir. Normal faylanmaların denetlediği kapanlardaki birikimler çoğunlukla fayın üst tarafında bulunur. Bazen bir fayın alt kenarında kapan oluşturacağı sanılsa da bu seyrektir. Bunun nedeni, petrol ve gazın fay uçlarından eğim yukarı kaçmasıdır. Bu nedenle petrol yüksek basınçlı ortamdan daha az basınçlı ortama doğru göç edecektir. Dolayısıyla petrol birikimleri daima üst blokta aolacaktır.
- Ters Faylanma ve Bindirme Kapanları : Bu tip kapanlara normal faylara göre daha az rastlanır. Bu tip yapılarda fay düzleminin hem altında hem de üstünde kapan gelişebilir. Bu kapanlar daha çok kıvrımlanmanın ileri aşamasındaki faylanmalar sonucu oluşur.
- Çatlak Kapanları : Kayaçlar da tektonik deformasyonlar sonucu meydana gelen ve mm. ölçeğinde olan çatlaklar, kayaçların gözeneklilik ve geçirimliliğini arttırmaktadır. Böylece petrol ve gazın birikebileceği hazneler oluşur. Çatlak kapanları tortul kayaçlar içinde olabileceği gibi volkanik ve bazı metamorfik kayaçlarda da oluşabilir. Ancak bu tür kapanların sayısı sınırlıdır. Buna en iyi örnek ABD Florence sahasıdır. Burada hemen yatay durumda bulunan Kretase yaşlı şeyllerin çatlaklı olana kısımlarında petrol toplanmıştır. Bölgede başka kapan meydana getirecek hiç bir özellik olmadığından yatay durumdaki çatlaklı şeyller kapan görevi yapmakta ve buradan petrol üretilmektedir.
2) Stratigrafik Kapanlar : Hazne kayacın litolojisnde meydana gelen yanal değişimler veya devamlılığın kesilmesi sonucu oluşan kapanlara verilen genel bir addır. Bu kapanlar, esas olarak çökelme ortamları ile ilgilidir. Çökelme ortamının tanınması bu tip ortamlarda petrol araştırmaları için önem taşımaktadrı. Stratigrafik kapanlar ikiye ayrılır.
a) Birincil Stratigrafik Kapanlar : Bu kapanlar doğrudan doğruya kayacın çökelmesi ve taşlaşması sırasında meydana gelen kapanlardır. Birçok petrol sahasındaki kapanlar, fasiyes değişimleri sonucu oluşmuşlardır. Bu tip kapanlar arasında yanal fasiyes değişimleri, merceksel oluşumlar, resifal ortamda oluşan hazneler en önemli örneklerdir.
b) İkincil Stratigrafik Kapanlar : Bu tip kapanlar, hazne kayacın çökelmesi ve taşlaşmasından sonra bunda meydana gelen stratigrafik anomali veya değişiklik sonucu oluşan kapanlardır. Diskordanslarla (uyumsuzluklar) ilişkilidir. Bu nedenle diskordans kapanları olarak anılırlar. Bazı petrol birikimlerinde kapan doğrudan doğruya diskordans yüzeyinin oluşumuna bağlıdır. Ayrıca diskordans yüzeyi geçirimli ve geçirimsiz formasyonları ayıran bir sınır oluşturabilir. Böylece diskordans yüzeyinin hem altında ve hem de üstünde petrol birikebilir.
3) Birleşik Kapanlar : Bazen bir kapanın oluşumunda hem yapısal ve hem de stratigrafik olaylar egemendir. Bu tip kapanlara birleşik kapanlar denir. Bu tip kapanların en önemlisini tuz domları oluşturur.
Tuz Domları : Tuz domları yeraltında bulunan kalın tuz tabakalarının üstlerini örten tabakaları delerek yükseltmesi ile oluşurlar. Plastik özellikte olan ve basınç nedeniyle yükselen tuz domları üzerindeki çökellerin yapısını ve stratigrafisini değişik şekillerde etkileyerek petrol birikimini sağlayabilirler. Yükselen tuz tepesi hazne formasyonları deler ve tabakaların yataya dönük ve tuza yaslı olarak kalmasını sağlar. Böylece kenarlarda çeşiti kapanlar oluşabilir.
Yüzeyde ve derinde yapı değişikliği oluşturan nedenler
1) Asimetrik Kıvrımlanma : Asimetrik kıvrımlarda, kıvrım ekseni yeryüzünden yerin derinliklerine giderken kayma gösterebilir.Dolayısıyla kıvrımın derindeki ekseni düşeyden atılmış olur.
2) Bindirme Fayları Altında Kalmış Yapılar : Bindirme fayları, alttakı yapılar gizleyebilir.
3) Uyumsuzluk Yüzeyleri altında Kalmış Yapılar : Gömülü bir diskordans yüzeyi altında kalmış kıvrımlanma veya faylanma gibi yapılar yüzeyden görünmezler ve jeofizik yöntemler ile bulunabilir.
4) Kıvrımlanma Tekrarı : Bazı tabakalar jeolojik deviler boyunca birkaç kez kıvrımlanma olaylarına uğrarmış ve bugünkü şekillerini almışlardır. Derinlerde kalmış böyle kıvrım, yüzeyde oluşan daha genç kıvrımlara göre daha çok kıvrımlanmış olabilir.
5) Paralel Kıvrımlanma : Özellikle killi tabakalarda görülen paralel kıvrımlanma olayında kıvrımlanan tabakaların kalınlıkları derinlere doğru değişmediğinden , derinlikteki kıvrım şekli yüzeydekinden çok farklıdır. Kıvrımlanma derine doğru daralır.
6) Diyapirik Kıvrımlanma : Bir Bir kıvrımı meydana getiren hazne kayanın üstünde veya altına kıvrımlanmaya uygun olmayan tabakalar bulunduğu zaman , her iki çeşit tabakanın meydana getirecekleri kıvrım ve yapı şekilleri değişik olacaktır.
7) Gömülü Tepeler : Bazen eski bir antiklinal veya tepenin üstüne yani tabakaların gelmesi ile yenilerin bir kıvrım oluşturdukları görülmektedir. Bu gibi durumlarda eski formasyonlarla yeni formasyonlar arasında uymsuzluk yüzeyleri mevcuttur.