- Hareket vektörü fayın doğrultusuna paralel, eğim yönüne dik olan faylardır.
Sapma Açısı: 00°
Doğrultu-atımlı faylar Dik veya dike yakın yapılar olup egemen hareket fayın doğrultusuna paraleldir: Aynı karakterdeki faylar için bulundukları ortam özelliklerine göre çok farklı terimler kullanılır. Her bir terimin özel bir anlamı vardır:
1. Transform fayı
2. Yırtılma fayı
3. Transfer fayı
4. Doğrultu atımlı faylar
5. Wrench (burulma) fayı
1. Transform Faylar
Levhaları sınırlayan ve fay boyunca iki levhanın birbirine göre hareket ettiği faylar; iki farklı şekilde gelişirler:
- Okyanusal transform faylar
- Kıtasal transform faylar
Kıtasal transform faylar (ÖDF: Ölüdeniz Fay Zonu)
2. Yırtılma Fayı
Bindirme faylarını dik yönde kesen ve öteleyen, ve bindirme sırasında oluşan sığ doğrultu atımlı faylar (kenet kuşaklarında bulunur)
Allokton birim
3. Transfer Fayı
İki normal fayı birleştiren ve normal hareketi bir faydan diğerine aktaran doğrultu atımlı fay. Yırtılma ve transfer fayları hemen hemen aynı özelliklere sahip olup, sırası ile bindirme ve normal fay sistemlerinde gelişen sığ doğrultu atımlı faylardır.
4. Doğrultu atımlı faylar
- Yüksek eğimli veya dike yakın yapılar olup, fay boyunca hareket yataydır;
- Tek bir fay olabilecekleri gibi genişliği 40 km, uzunluğu ise binlerce km ile ifade edilen kıtasal ölçekli makaslama zonları da oluşturabilirler;
- Zon içindeki her bir yapının büyüklüğü mm ile binlerce km olarak değişir;
- Örgülü (anastomosing) desen karakteristik;
- Aslında mega makaslama kuşakları olarak gelişirler.
Sistem: birden fazla fay seti
- 20 km derinliğe kadar uzanabilirler; kimi durumlarda eğer kabuk ince ise kabuk-manto sınırına da indikleri olur.
- Dolayısıyla depremler sığ odaklıdır!
Farklı doğrultu ve eğime sahip katmanların doğrultu atımlı faylar tarafından kesilip, atılması sonucu gelişen görünürde ötelenmiş stratigrafi: soldaki blok diyagram, fay boyunca gelişen hareketi; sağdaki blok diyagram ise takip eden dönemdeki aşınma-erozyon sonucu gelişen geometri. (A) Yatay birimler; (B, C) fayın doğrultusuna dik birimler!
DOĞRULTU ATIMLI FAYLARI TANIMA KRİTERLERİ
- doğrultuya paralel fay çizikleri
- çizgisel fay izi
- uzun, çizgisel akaçlama (drenaj) sistemi (fay vadisi)
- farklı yaş, köken ve ortamlara ait kaya topluluklarının bir araya gelmesi
- basamak şekilli topoğrafya
- ötelenmiş dereler
- çöküntü gölcükleri (sag ponds)
- basınç sırtları
- traverten oluşumları
- genç S- veya eşkenar dörtgen- (rhomb) şekilli havzalar
- uzun ezik zonlar
- heyelanlar
- bataklık alanlar
aşağıdaki yapıların çizgisel sıralanışı
- alüvyon yelpazeleri
- sıcak su kaynakları
- soğuk su kaynakları
- yoğun bitki gelişimi (bitki anomalisi)
Ütü Sırtı (üçgen) Yüzeyler & Alüvyon Yelpazelerinin Çizgisel Sıralanışı
İyi Gelişmiş Doğrultu Atımlı Bir Fay Sistemi
Doğrultu atımlı fayların ilk tanımlamaları deneysel bir çalışma ile REIDEL (1929) yapmıştır. Bu çalışma sonra WILCOX ve diğerleri (1973) tarafından revize edilmiştir.
Deney düzeneği ‘bir kil katmanı (clay cake)’ ile onun altında yeralan bir çift ahşap ve metal levhadan oluşur. Alttaki levhalar aksi yönlerde hareket ettirilir ve deney başlar: İlk aşamalarda referans halkalar elipse dönüşür; hareket devam ettikçe faylanma başlar; sonuçta ‘doğrultu-atımlı fay sisteminin’ değişik bileşenleri gelişir.
Deneyde, kil düzeyinin altında kalan iki panel arasındaki sınır gelecekteki ‘ana doğrultu atımlı fayı (Y-Shear) ’nı oluşturur.
Doğrultu atımlı fay oluşumun fiziksel modeli
Deney aşamaları
1. Deformasyon sırasında ilkin referans halkalar deforme olur ve elipse dönüşür;
2. Sonra ana makaslama meydana gelir, elips şekilli halkalar kesilip-ötelenir;
3. Takip eden dönemde eşlenik sintetik ve antitetik faylar [Sintetik Rediel (R) ve Antitetik Rediel (R’)] ve aşmalı açılma çatlakları [en échelon geşler] oluşur;
4. Son olarak da aşmalı [en échelon] kıvrımlar sıkışma yönüne dik olarak gelişir;
5. Deformasyonun ilerleyen aşamalarında bu kıvrımlar dönerek ana fay sistemine paralel konum kazanırlar;
Doğrultu-atımlı faylar boyunca eş zamanlı yatay genişleme ve kısalma gelişir. İyi gelişmiş bir sistemde beklenen yapısal elemanlar:
- Ana makaslama (asıl deplasman zonu veya Y-shear)
- Sintetik fay (R-Shear)
- Antitetik fay (R’-shear)
- ikincil sintetik fay (P-shear)
Genişleme Yapılar
- aşmalı tansiyon çatlakları (en échelon gashes)
- normal faylar
- dayklar
- havzalar
Sıkışma Yapıları
- aşmalı sıkı, çift yöne dalımlı kıvrımlar (en échelon folds)
- bindirme fayları
- basınç sırtları ve kabarma yapıları (upbulges)
Fay Desenleri: Fay Sıçramaları
Fay sıçramaları geometrik olarak SAĞA veya SOLA diye tanımlanır.
Kural: fay boyunca ilerlerken sıçramanın hangi yöne olduğuna baklılır.
Aşma ve Örtüşme
Bükülmeler
Fay bükülmeleri geometrik olarak SAĞA veya SOLA diye tanımlanır.
Kural: fay boyunca ilerlerken bükülmenin hangi yöne olduğuna bakılır.
En echelon (paralel, aşmalı ve ana zona verev)
