Alt ve üst yüzeylerinde gelişen çeşitli yapı şekillerinden ve iç yapılarından (dokularından) yararlanarak tabakaların konumları ve dolayısıyla tortul dizilerin gençleşme yönü saptanabilir. Alt-üst ölçütü olarak genellikle birincil tortul yapılardan yararlanılmasına karşın, bazı birincil kor yapılar ve tektonik kriterler de bu amaçla kullanılabilmektedir.
Birincil Tortul Yapılar:
Alttan üste doğru gittikçe tabakaların gençleştiği yatay ve eğimli katmanlardan oluşan istiflere normal istif; Alttan üste doğru gittikçe tabakaların yaşlandığı devrik veya yatık katmanlardan oluşan istiflere ters istif denir.
1-)Çapraz tabakalanma Çapraz laminalar tabaka üst yüzeyi ile daha büyük, tabaka alt yüzeyi ile daha küçük açılar oluştururlar.
2-)Dereceli tabakalanma:Dereceli tabakalanma, tane boyutunun alttan üste doğru gittikçe inceldiği bir tabakalanma tipidir ve dolayısıyla da iri taneli kısım tabakanın altını, ince taneli kısım üstünü gösterir.
3-)Kuruma çatlakları:Kuruma çatlakları, gel-git düzlüğü veya nehirlerin taşma düzlükleri gibi ortamlarda, ince taneli tortuların (kil, çamur), uzun süre atmosferik koşulların etkisinde kalmaları ve kuruyarak çatlamaları sonucu oluşurlar.
4-)Neptuniyen dayklar:Düşey ekstansiyon kırıklarının üstten tortularla dolmasıyla oluşmuş sedimanter dayklara, neptuniyen dayk denir.
5-)Ripıl marklar (Katman üstü kırışıklıklar):Ripıllar (katman üstü kırışıklıklar) hem silisiklastik hem de karbonat tortularının üst yüzeylerinde meydana gelen ve güncel çökelme ortamlarındaki tortularda yaygın olarak görülen tortul yapılardır. Bunlar hem su hem de rüzgâr taşımalarıyla oluşabilir.Rıpılların oluşumu: akıntı hızına, akıntının derinliğine ve tortu tane boyuna bağlıdır.Rıpıllar;
nehirlerde,
haliçlerde,
gel-git düzlüklerinde,
delta kanallarında,
kıyı çizgisi boyunca ve
sığ-denizel şelfler üzerinde oluşur.
Dalga Ripıl marklar:Dalgaların iki yönlü (ileri-geri) ritmik salınım hareketleri sonucu oluşmuş sivri zirveli ve yuvarlak oluklu, hemen hemen simetrik ripıllardır.
Akıntı ripıl-markları: Rüzgar ve su akıntıları gibi tek yönlü akıntılar, bir yüzü daha dik, asimetrik ripıllar oluştururlar.
5-)Taban yapıları:Taban yapıları, kumlu ve killi tabaka sınırlarında ağırlık, akıntı ve sürüklenme etkisiyle gelişirler. Genellikle türbiditler içindeki killi tabakaların üst yüzeylerinin herhangi bir cismin hareketi veya su akıntılarınca taşınan malzemeyle aşındırılması sonucu oluşturulan yiv, oluk veya çukurların, kum gibi kırıntılı materyalle doldurulması sonucu, bu katmanların alt kısmında gelişen yapılardır. Taban yapılarının en yaygın olanları Yük kalıpları ve Alev yapılarıdır.
Yük Kalıbı:Hidroplastik bir çamur tabakası üzerine depolanan kum tabakasının düzensiz yük dağılımından dolayı çamur tabakası içerisine gömülmesi sonucu oluşurlar.
Alev Yapısı :Çamur tabakasının kum tabakası içerisine sokulması sonucu da oluşurlar.
6-)Fosiller:Farklı katmanlar farklı yaşta fosiller içerdiklerinden, paleontolojik yöntemlerle tortul katmanların yaşlarını ve dolayısıyla da katman konumlarını saptamak olasıdır.
7-)Yağmur damlası izleri:Yağmur ve dolu taneleri, yumuşak tortular üzerine düştükleri zaman genellikle dairesel şekilli çarpma oyukları meydana getirirler. Ayrıca, tortuların içerdiği tuz kristallerinin erimesi sonucu da tabaka üst yüzeylerinde köşeli çukurlar oluşur.
8-)Kanal yapıları:Özellikle nehirler tarafından çökeltilen tortuların depolanması sürecinde, erozyon ve depolanma olayları birbirini takip eder tarzda gelişir.
9-)Çamur çakılları:Genellikle çamurlu çökeller üzerine çökeltilmiş kırıntılı çökeller, taşınma işlemi sırasında tabandaki çamurlu çökellerden parçalar kopararak içlerine alırlar.
10-)Topak ve yastık yapıları:Topak ve yastık yapıları, çamur katmanları üzerine gelen kum katmanlarının, ağırlıklarından dolayı alttaki yumuşak çamur içine batması sonucu oluşan yumurtamsı veya küresel şekilli kumtaşı kütleleridir.
